Gardentasun informatiboa: adibideak

Informazio gardena bermatzeko, bi konturi erreparatu behar zaie: informazioaren jatorriari eta albiste-iturriei, hain zuzen. Lehenengo eta behin, informazioaren jatorriak albiste hori erredakziora zelan heldu den azaltzen du, hau da, nork eta zelan bidali duen.

"Igor Portu, ingresado en la UCI con graves signos de haber sido torturado"

                                                                                              Gara (2008/01/07)

 "Guardia Zibilak atxilotuetako bat larri dago ospitalean, tortura zantzuekin"

                                                                                         Berria (2008/01/07)

Bigarrenik, albiste-iturriek informazioa nork azaldu duen zehazten dute.

"ETA arrasa con una bomba de 70 kilos el centro de Calahorra"

                                                                              El Correo (2008/03/23)

"70 kilo lehergai zituen ETAk zartarazitako bonba-autoak"

                                                                                   Berria (2008/03/23)

Gardentasunak boterearekiko mendekotasunari aurre egiten dio. Horregatik, jatorri ezkutuko informazioak eta albiste-iturririk gabekoak filtrazioen berri ematen du. Orduan, hedabideak politikakerietarako erabiltzen dituzte alderdiek (by Hala Bedi):

"Detienen por triplicar la tasa de alcohol al jefe de la Ertzaintza cesado por Ares"

                                                                                   El Correo (2010/04/16)

"Malestar en la Ertzaintza por la filtración de una alcoholemia"

                                                                            Noticias de Gipuzkoa (2010/04/17)

Gainera, gardentasun informatiborik ez duten albisteek morboa ere areagotzen dute.

"Una madre mata a dos hijos de 3 y 7años e intoxica a otros dos"

                                                                                            El Correo (2008/02/07)

Horrenbestez, informazioa zelan heldu den (noren ekimena izan den) eta nork azaldu duen (iturria) albistearen helburua seinalatzen dio hartzaileari. Horrela, propagandari neurria hartzeko babesa dute hedabideek. Era berean, hartzaileek informazioan sakontzeko bidea ere albiste gardenetan aurkitzen dute. Beraz, zelan uler daiteke Administrazioaren albiste-ekimena ezkutatzeko joera eta gizarte eragileen agerpen urria gardenagoa izatea? 

"Iaz 2.300 emakumek eskatu zuten babesa Hegoaldean, eta hogeik bizkartzaina dute" 

                                                                                            Berria (2008/04/08)

"Babes neurriak kendu dizkietela salatu dute genero indarkeriaren biktimek"

                                                                                              Berria (2008/02/22)

Galderarik gabeko prentsaurrekoak

Galderarik onartzen ez duten prentsaurrekoen berri eman beharko litzatekeen ala ez galdetu zuen aurreko astean @UrtziUrkizu-k. Lehenago ere, sustatu.com-en JoxeAranzabalek abiatutako eztabaidaren inguruko iritziak bildu ziren.

Amatiñoren hausnarketari jarraituz, agerraldi publiko guztiak ez dira prentsaurrekoak. Besteak beste, alderdi politikoen mitinek ez dute galderarik onartzen (hauteskundeen balorazioak barne!) edo prentsa-ohar baten irakurtaldia dakarten agerraldiak (galderarik gabeko prentsaurrekoak, hain zuzen).

Horrenbestez, hedabideen azalek eta titularrek galderarik onartu ez duten zenbait informazio islatzen dute, hala nola: prentsa-oharrak eta agentzietatik heldutako informazioa. Kontua, ordea, honakoa da: hainbatetan hedabideek ez dute informazioaren jatorririk azaltzen, hau da, zelan jaso duten informazio hori. Baina hedabideek antzera jokatzen dute albistea Administrazioaren (alderdi politikoak, polizia, epaileak…) ala gizarte eragileen ingurukoa denean? Ikusi dezagun bi protagonista horiek zer agerpen duten eta eurek bidalitako informazioaren bideak (prentsaurrekoa, prentsa-oharra, agentziek…) zer proportziotan ez diren publiko egiten:

(*) Hiru hedabideetako titularrek eta azaleko 2008ko albisteak kontuan hartu ditut.

(**) Hedabideek agertzen duten hirugarren protagonista datu identifikagarririk gabeko elementuek osatzen dute (natur hondamendiek, istripuek…). Horrenbestez, Etb1-ek ia Administrazioari besteko tartea protagonista identifikagarririk ez duten albisteei eskaintzen die.

Are gehiago, albistearen berri nork eman duen zehazteko orduan ere, Administrazioak jakitera emandako informazioa albiste-iturririk ez aipatzeko joera handiagoa azaltzen dute hedabideek:

Hala ere, Etb1-ek gizarte eragileen inguruko informazioan ere iturririk ez aipatzeko joera nabarmena du (adibidez, “Langileak kezkaturik: protestak enplegu erregulazioaren kontra”, 2008/12/13).

Albistea zelan sortu den (zelan heldu den erredakziora, hau da, jatorria) eta nork eman duen (informazio-iturria) agertzean, hedabideek informazioarekiko gardentasuna bermatzen dute. Azken batean, publizitatearen aurkako neurria dugu gardentasuna. Esaterako, hona hemen edari batek sortutako albistearen berri emateko bi jokabideak:

1.) Informatzea:

            * “Goitibeheras y F1, sprint entredos modelos de Iruñea” (Gara)

            * “Trabarik ez autoei: 1Formulako bi autok entzierroaren bidea egin dute” (Berria)

2.) Albistean publizitateari lekua egitea:

            * “Lehen entzierroa: Gaur adarkadarik ez” (Etb1)

            * “Primer encierro: Rápido, limpio y sin atropellos” (Etb2)

        

Interneten aroan, albisteetan sakontzeko bideak eta informazio-iturriak herritarren esku ipintzean datza hedabideen jardunaren ekarpen nagusiak. Izan ere, informaziora heltzeko bideak zabaldu ditu Internetek. Horrela, 1980ko hamarkadan, AEBetako lehendakari RonaldReaganek galderarik gabeko prentsaurrekoak asmatu bazituen ere, Internetek informazioa osatzeko balio du: alde batetik, albisteak arduradun politikoen esanak jasotzen ditu eta, bestetik, sare sozialek haien jarreraren berri ematen dute.

Adierazle ekonomikoen ideologiaz

Politika ekonomiko ezberdinak bultzatzen dituzten hedabideek ekonomiaren norabidearen berri emateko antzeko adierazleei erreparatzen diete, biri batez ere: burtsa eta hazkunde ekonomikoa.

Lehenengo eta behin, Europako burtsak gobernuek hartu beharreko neurri ekonomiko neoliberalen erreferendum bihurtu dira. Are gehiago, erabaki politikoei oniritzia ematen diete: greziarren galdeketa gaitzetsi dute eta italiarrek hautatu ez duten lehendakaria txalotu dute. Hala ere, burtsak ez du herriaren aberastasunik islatzen. Izan ere, 2006an Espainiako 1.400 lagunek (populazioaren %0,0035ek) Ibex-35eko %20,14 zuten (Barne Produktu Gordinaren –BPGren– %80,5en parekoa).

Bigarrenik, hazkunde ekonomikoak herrialdearen BPGren balioaren handitzea agertzen du. Dena den, hazkunde ekonomikoa ez dator aberastasunarekin bat eta, are gutxiago, aberastasunaren banaketarekin. Horren adibide Afrika dugu, gehien hasi diren ekonomien kontinentea da-eta. Era berean, Hego Euskal Herriko populazioaren %1,3 BPGaren %44,4 bestekoaberastasunaren jabe da.

Beraz, azken urteotako soldaten jaitsierak langileen txirotzea ekarri du. Alde batetik, urteko soldata igoerarik izan dutenek KPI erabili dute oinarri. Prezioen gehikuntza neurtzen duen adierazle ekonomiko horretan etxebizitzaren alokairuak janariaren erdiko balioa du. EAEn, aldiz, herritarren gastu nagusia etxebizitza ordaintzea da eta horren gehikuntza ez da KPIrekin bat etorri. Are gehiago, inflazioa kontrolpean mantentzeko, Europako politika neoliberalek interes-tipoak igotzeari ekin diote. Ondorioz, hipoteken ordainketaren gehikuntza areagotu du Euriborrak.

      Bestetik, 2007an EAEko presio fiskala %33,2koa zen eta Nafarroan, %32,5ekoa; baina Hego Euskal Herrian gobernuek zerga ez-zuzenak igo dituzte. Horrenbestez, langileentzako zama fiskala gainerako taldeentzat baino handiagoa da oraindik.

        Ondorioz, Espainiako langileak txirotasunetik bi soldatatara daudela iragarri dute kontsumitzaile elkarteek. Izan ere, ekonomia hazten zenean ere, soldatek gero eta eros-ahalmen urriagoa ematen zuten. Horren erakusle dugu EAEko txirotasun-arriskuaren tasak behera egin ez izana langabeziaren datuak ikaragarri hobetu ziren hazkunde ekonomikoaren sasoian (2005-2006).

Beraz, ohiko adierazle ekonomikoek garairik oparoena agertzen zuten aldian bertan, Espainiako langileen soldateek ez zuten 1995-2005 bitartean gehikuntza errealik izan. Alderantziz, 1995-2006 bitartean, hazkunde ekonomikorik handienean, Espainiako soldata errealek %5,94ko beherapena izan zuten. Aldi berean, urtean 18.500 euro baino gutxiago irabazten dituzten langileak gero eta gehiago izaten hasi ziren (%57,8tik %60ra). Horrenbestez, soldatarik txikiena duten langileeekin alderatuta, enpresaburuen irabaziak 100-200 bider handiagoak dira orain (duela hogei urteko aldea baino hamar aldiz handiagoa, hain zuzen). Horrek gizarte-hausturaren berri ematen du: Espainian 2007an lan egiten zutenen %9,6 txirotasun-tasan sartzen ziren, baina inguruko senitartekoek ekonomikoki eusten zieten.

Hedabideek burtsen kotizazioa, hazkunde ekonomikoa, KPI, EAEko turismo tasak (ostatu hartzeak) etab… zabaltzen dituzte, baina adierazle ekonomiko horiek ez dute gizarte-hausturarik islatzen. Politikariek herritarren subiranotasuna merkatuei eman dietenean, subiranotasun informatiborik eska dezakegu? Adierazle ekonomikoei irizpide neutro iritzita, politika neoliberalak onartzera eraman ohi gaituzte?

Indarkeria matxista eta objektibotasuna

Objektibotasuna kazetaritza profesionalaren oinarrizko printzipioa da. Horregatik, indarkeria matxistari aurre egiteko ildo editorialik izan ez arren, hedabideek emakumeen aurkako erasoak gainerako lege-hausteak lantzen dituzten moduan jorratu beharko lituzkete. Hala ere, hedabideek indarkeria matxistaren berri ematean objektibotasunaren arauak gainerako lege-hausteetan baino sarriagotan urratzen dituztela egiaztatu dugu.

Objektibotasuna bi elementu nagusik osatzen dute: gertaera eta inpartzialtasuna (Westerståhl, 1983; McQuail, 1992 eta 2010). Gertaera albistearen oinarria da. Adibidez, sute baten berri ematen duen albisteak sutea gertatu duela egiaztatu behar izan du, bestela ez dago albisterik eta. Emakumeen aurkako erasoak albiste bihurtzen dira existitzen direlako, baina “ustezko”-tzat hartzeko ohitura zabalduta dago. Erasorik ez badago, ez dago albisterik; eta erasoa ziurra ez dela adierazteko probarik ez badago, zergatik zabaltzen dute hedabideek indarkeria matxistaren inguruko zalantzarik?

 (Berria, 2010/07/23)

(El Correo, 2011/10/03)

(Deia, 2011/10/03)

Gertaerak bi aldaera ditu: egiazkotasuna eta adierazgarritasuna. Alde batetik, egiazkotasunak gertakizunaren inguruko datu zehatzak azaltzen ditu. Horretarako, informazioak 5W galderen erantzunak agertu behar ditu. Lehenengo lau erantzunak honakoak lirateke: nork, zer, noiz eta non. Bosgarren W galdera kazetaritza-ereduaren araberakoa da: “zergatik” (Warum), Alemaniako kazetaritzan, eta “zelan” (How), AEBetako eredu sentsazionalistan. Eraso matxisten berri ematen dituzten albisteek “zelan” galdera tituluan bertan azaldu ohi duten bitartean, gainerako erasoek “zergatik” itaunari erantzuten diote:

“Emakume bat hiru aldiz bortxatu dute Tafallan, eta jipoia eman” vs. “Urdulizko baserri batean ostu eta jabeak jotzeagatik, lau lagun atxilotu dituzte”.

Beste aldetik, egiazkotasunarekin batera, gertaerak adierazgarritasuna kontuan hartzen du. Adierazgarritasunak gertakariak eragindako erreakzio sozialaren berri ematen du. Hedabideek, baina, erreakzio instituzionala lehenetsi ohi dute: talde feministen islarik ez dago.

“«Tolerancia cero» con la violencia machista”

(Deia, 2010/07/29)

Objektibotasuna osatzen duen bigarren elementua, gertaeraz gain, inpartzialtasuna da. Inpartzialtasunak albisteak agertuko duen gertaeraren aurkezpena azaltzen du. Horregatik, bi gauza kontuan izan behar ditu. Lehenengo eta behin, inpartzialtasunak oreka eskatzen du. Horren arabera, albisteek gutxienez gertaeraren bi ikuspegi edo interpretazio jaso behar dituzte: atxilotutakoa erruduntzat jotzeko argudioak eta errugabetzat hartzeko azalpenak. Errugabetasun-presuntzioa oinarrizko eskubidea da, baina horrekiko errespetuak ez du erasoa zalantzan ipintzen. Are gehiago, Justizia Administrazioaren ekimenez hasitako prozesua da, eraso matxistek gizarteari kalte handia egiten diotela uste delako. Beraz, albistearen bi aldeak azaltzeko ustelkeria kasuetan erabiltzen den zorroztasun bera aplikatu beharko lukete hedabideek: instrukzio epailearen argudioak eta errugabetzat hartzeko azalpenak.

Emakumeen aurkako erasoetan, ordea, biktima eta erasotzailea plano berean ipintzen dituzte hedabideek, eraso matxistak emakume jakin bati eragindako kontu pribatua balitz bezala, gizarteari kalte egiten dion arazo soziala ezabatuz.

(El Correo, 2011/09/21)

Orekarekin batera, inpartzialtasuna aurkezpen neutralaren ondorioa da. Horretarako, albistea ilustratzen duen irudiak berria osatu beharko luke. Esaterako, albistearen tituluak honela badio (“Bi atxilotu, Boluetan neska bat bortxatzeagatik”), argazkia atxilotuen ingurukoa izan beharko litzateke. Hortaz, erasoa jasan eta gero, erasotutako emakumea zer jarreratan aurkitu zuten lehen orrira eraman zuen Deiak, emakumeari “zelan” eraso egin zioten azaltzeko argazkia, hain zuzen: 

(Deia, 2009/09/21).

         Horrenbestez, objektibotasunaren arauak urratzearen ondorioz, albisteen kalitatea guztiz kaltetzen da. Indarkeria matxistaren aurka konprometitu ez diren hedabideek ere profesionaltasunez jokatu behar dute, objektibotasuna kazetaritzari lotutako printzipioa baita. Horretarako, zaindu beharreko gutxieneko arauek honakoa jasotzen dute:

1.- Egiazko gertaera baten berri eman.

2.- Tituluan albistearen edukia osotasunez agertu: “zergatik” galdera “zelan” itaunaren aurretik lehenetsi.

3.- Informazioaren adierazgarritasun soziala islatu.

4.- Epailearen argudioak eta atxilotua errugabetzat hartzeko azalpenak jaso.

5.- Informazioa osatzen duen argazkia gehitu.